کتاب گلستان هنر تألیف قاضی احمد منشی قمی از معدود منابعی هست که اطلاعاتی را در شرح احوال خوشنویسان و نگارگران، در اختیار ما قرار میدهد. این اثر در عصر صفوی در سال ۱۰۰۶ هجری قمری نگارش یافته و در سال ۱۰۱۵ هجری قمری، نگارشی دیگر با حذف و اضافات نسخه قبلی صورت پذیرفته است.
قاضی احمد، فرزند شرف الدین حسین قمی، منشی سام میرزا در هرات، در سال ۹۵۳ هجری قمری در شهر قم متولد شد. در یازده سالگی به همراه پدر خود به مشهد رفته و مدت بیست سال از حیات خویش را در آن شهر گذرانید و تا سی و یک سالگی در سایه حمایت سلطان ابوالفتح ابراهیم میرزا، از محضر استادان نامدار زمان چون شاه محمود نیشابوری، میر سید احمد مشهدی و مالک دیلمی استفاده کرد. ابراهیم میرزا دارای تحصیلات جامع علمی و هنری بود و جمعی از شعرا و خوشنویسان و نقاشان برجسته آن عصر، در کتابخانه او کار میکردند. قاضی احمد سالهای جوانی خویش را در محافل هنری دربار وی گذراند. وی در خارج از کتابخانه ابراهیم میرزا نیز با عده کثیری از استادان نقاش و خوشنویس ارتباط داشته و همین امر باعث شده تا اثر وی جزئیات فراوانی از زندگی هنرمندان عصر صفوی را بازگو کند. وی اثر خویش را به معرفی اشخاص و وقایعی اختصاص داده که مستقیماً و از نزدیک میشناخته یا به واسطه معاصرین خویش، از احوال آنها آگاهی داشته است. از این رو، گلستان هنر از اصلیترین منابع مطالعه و تحقیق پیرامون زندگی هنری ایران عصر صفوی میباشد. او در جای جای کتاب، به تناسب موضوع از اشعار شاعران بهره گرفته و همین امر بر جذابیت اثر افزوده است.
از وی تألیفات دیگری چون خلاصة التواریخ (تاریخ صفویه از شیخ صفی تا اوایل شاه عباس یکم)، جمیع الاخیار، مجمع الشعرا و مناقب الفضلا بر جای مانده است. قاضی احمد در سال ۱۰۰۷ هجری مورد غضب شاه عباس قرار گرفت، از منصب خویش عزل شد و به قم رفت. در سال ۱۰۱۵ هجری، مولانا محمد امین عقیلی رستمداری اردبیلی را که از خوشنویسان زمان بوده در دارالسلطنه قزوین ملاقات کرده و شرح آن را در گلستان هنر آورده است و از این تاریخ به بعد، اطلاعی از وی نداریم.
وی در ابتدای گلستان هنر، مقدمهای را در باب احداث قلم و پیدایش خط و اسناد آن به علی آورده است.
دیگر فصول کتاب به قرار زیرند:
فصل اول: در بیان خط ثلث و مایشبه به و پیدا شدن آن (با ذکر پنجاه و هشت تن از استادان این خط)
فصل دوم: در ذکر حوشنویسان تعلیق (با ذکر سی و هشت تن از استادان این خط)
فصل سوم: در ذکر خوشنویسان نستعلیق (با ذکر شصت و هفت تن از استادان این خط)
فصل چهارم: در ذکر احوال نقاشان (با ذکر چهل و یک تن از استادان فن)
خاتمه: در باب جدول و تذهیب و رنگهای الوان و ساختن مرکب و سایر لوازم کتابخانه و شستن لاجورد.
در سال ۱۳۵۱ مرحوم احمد سهیلی خوانساری نسخهای از این کتاب را تصحیح کرد و توسط انتشارات منوچهری به چاپ رسانید. وی مقدمه قابل توجهی را در سه فصل بر این اثر افزود که فصل اول آن در خصوص تاریخ و پیدایش خط عربی و فارسی است. فصل دوم به تاریخ نقاشی و نقاشان مشهور اختصاص یافته و در فصل سوم به معرفی قاضی میر احمد منشی و تألیفات او پرداخته است.
نراقی، حسن، مجله هنر و مردم، مهر ۱۳۵۳ - شماره ۱۴۴، از صفحه ۵۷ تا ۶۳
برای دریافت پی دی اف نسخه خطی گلستان هنر این جا کلیک کنید..